Στις 16.03.2023 στις 9 το πρωί ο Franco Rotelli, έπειτα από μια σύντομη αλλά σκληρή μάχη με τον καρκίνο, έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 81 ετών. Ο Rotelli, στενός συνεργάτης του Franco Basaglia μέχρι τον θάνατό του, τον αντικατέστησε στη θέση του διευθυντή των Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας στην Τεργέστη από το 1979 έως το 1995.
Το 1998 ο Rotelli πήρε τη θέση του γενικού διευθυντή της Περιφερειακής Υγειονομικής Διοίκησης της Τεργέστης, έναν ρόλο που κράτησε 10 χρόνια. Σε συνεργασία με το PD, το Δημοκρατικό Κόμμα της Ιταλίας, εξελέγη πρόεδρος της Υγειονομικής Επιτροπής της Διοικητικής Περιφέρειας της Τεργέστης. Υπήρξε εμπειρογνώμονας του ΠΟΥ για τον σχεδιασμό και την ανάπτυξη της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στην Αργεντινή, στη Βραζιλία και στη Δομινικανή Δημοκρατία και διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στον αποϊδρυματισμό του Κρατικού Θεραπευτηρίου Λέρου (από το 1988) και των προσπαθειών μετασχηματισμού του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Αττικής.
Είχα την τιμή να τον γνωρίσω και να συνεργαστώ μαζί του στην Τεργέστη το 1981, όταν την επισκέφτηκα ως νεαρός ειδικευόμενος στο Παρίσι. Αν κάτι μπορώ να θυμηθώ από την επί πολλά χρόνια διαδρομή Λέρος-Αθήνα-Τεργέστη και τις συναντήσεις μας, ήταν η βαθιά πεποίθησή του ότι η αποασυλοποίηση δεν έχει κανένα νόημα χωρίς αλλαγή της κυρίαρχης κουλτούρας και της αντίληψης άσκησης της ψυχιατρικής, με την αποψυχιατρικοποίηση και αποϊατρικοποίηση, μέσα από μια δυναμική διαλεκτική, προβλημάτων τα οποία είναι βαθύτατα κοινωνικά και πολιτικά. Μας δίδασκε με χαρακτηριστικό τρόπο το εξής: «Δεν με ενδιαφέρει ποια ψυχοθεραπευτική τεχνική θα χρησιμοποιήσετε, με ενδιαφέρει να αλλάξετε ριζικά το πλαίσιο μέσα στο οποίο ασκείται η ψυχιατρική φροντίδα, με ενδιαφέρει ο ασθενής να πάψει να είναι αντικείμενο ψυχιατρικών διαγνώσεων και να γίνει υποκείμενο της οδύνης του και ταυτόχρονα ενεργός πολίτης».
Με την οπτική του Rotelli, οι ψυχιατρικοί θεσμοί θα έπρεπε να ανανεώνονται συνεχώς προς όφελος των κάτω, των αδύναμων, των κοινωνικά αποκλεισμένων, αυτών που η παραδοσιακή ψυχιατρική θεωρούσε χρόνιους, μη αναστρέψιμους και μη επανεντάξιμους. Το μοναδικό του ταλέντο αναδυόταν στη φαντασία και στην ικανότητά του να οργανώνει συναντήσεις μεταξύ ατόμων διαφορετικών (καλλιτέχνες, γιατροί, τεχνίτες, λήπτες υπηρεσιών), να γεννά συνέργειες μεταξύ της υγείας, του κράτους πρόνοιας και των πόρων της κοινότητας, μεταξύ διοίκησης και τεχνικής προσέγγισης, μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού. Ο Rotelli προωθούσε με κάθε τρόπο νέες πολιτικές και κοινοτικές συνέργειες προς όφελος των ευάλωτων πολιτών και όχι μόνο των ψυχικά ασθενών, καταγγέλλοντας και αψηφώντας στην πράξη κάθε μορφή εγκλεισμού, κοινωνικού αποκλεισμού, μέτρων περιοριστικών της ελευθερίας του ατόμου. Απέναντι στον διαχωρισμό των ειδικοτήτων της ιατρικής, στις κοινωνικές κατηγοριοποιήσεις και στον στιγματισμό, δεν κουραζόταν να διακηρύσσει ότι «ο βασιλιάς είναι γυμνός», κριτικάροντας την ιεραρχία του βιοϊατρικού μοντέλου στην ψυχιατρική.
Επιτρέψτε μου μια προσωπική ανάμνηση. Τον Δεκέμβριο του 1988, με τα μικρά αεροπλάνα Dornier και συνεπιβάτες τον Κώστα Μπαϊρακτάρη, τον εκπρόσωπο της Κομισιόν Γιώργο Κατζουράκη και τον Agostino Pirella, πρόεδρο της Psichiatria Democratica, πετάξαμε για τη Λέρο. Όταν φτάσαμε και αντίκρισε τους γυμνούς του 16ου Περιπτέρου του Κρατικού Θεραπευτηρίου Λέρου, δάκρυσε και μου ψιθύρισε: «Δεν μπορούσα να φανταστώ σε ποιο σημείο μπορεί να φτάσει η ανθρώπινη ηλιθιότητα και βία».
Ίσως στην Ελλάδα κάναμε πολύ λιγότερα από αυτά που φανταζόταν ο Franco. Το τελευταίο του ταξίδι οφείλει να μας υπενθυμίσει όλους τους ανεκπλήρωτους στόχους μιας ψυχιατρικής μεταρρύθμισης που βρίσκεται σε δραματική εκκρεμότητα.
Όπως πρόσφατα έλεγε: «Αν φροντίσουμε καλά όχι μόνο τους τρελούς αλλά και όλους τους άλλους, τα παιδιά, τους άντρες και τις γυναίκες, αν δεν τους ασκούμε βία, τότε συμβαίνουν πολλά πράγματα… αναδύονται ανάγκες, εκφράζονται επιθυμίες, γεννιούνται συναισθήματα». Αν κάτι χαρακτήριζε τη δράση του, ήταν η βαθιά καλοσύνη του, ο βαθύς ανθρωπισμός του ως πολιτικό όραμα απελευθέρωσης του ανθρώπου από την αλλοτρίωση.
Καλό ταξίδι, Franco Rotelli!
