Ο Χρυσοβαλάντης Παπαθανασίου, υπεύθυνος του Προγράμματος Ψυχικής Υγείας Προσφύγων των ΕΠΑΨΥ-UNHCR, μας μιλά για τη σημασία της δράσης ψυχοκοινωνικής υποστήριξης νεαρών προσφύγων από ειδικά εκπαιδευμένους νεαρούς πρόσφυγες που τρέχει στην κλειστή ελεγχόμενη δομή (ΚΕΔ) της Σάμου, αλλά και όσα είδε και άκουσε κατά το πρόσφατο ταξίδι του εκεί.
Αποκαλύπτει τις ανάγκες και τα αιτήματα των τραυματισμένων αυτών ανθρώπων, σημειώνει ότι «ενώ η ζήτηση για υπηρεσίες ψυχικής υγείας είναι μεγάλη, η προσφορά είναι πολύ μικρή» και στην ερώτηση αν κάτι τον ξάφνιασε θετικά, απαντά χωρίς δεύτερη σκέψη «Η δύναμη της ζωής!».
Στη Σάμο η ΕΠΑΨΥ έχει μια δράση ψυχικής υγείας για πρόσφυγες. Μπορείτε να μας μιλήσετε γι’ αυτήν;
Τον Αύγουστο του 2021 η ΕΠΑΨΥ υπέγραψε συμφωνία με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες που αφορούσε την υλοποίηση ενός πιλοτικού προγράμματος ψυχοκοινωνικής υποστήριξης νεαρών προσφύγων που ζούσαν εντός του ΚΥΤ στο Βαθύ. Την περίοδο εκείνη το υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου ετοίμαζε τη μεταφορά των προσφύγων στη νέα δομή, στην περιοχή Ζερβού. Τον Οκτώβριο του 2021, με την ολοκλήρωση της μετακίνησης, οι ψυχολόγοι μας, αλλά και ειδικά εκπαιδευμένοι πρόσφυγες, τους οποίους ονομάζουμε ψυχοκοινωνικούς φροντιστές στην κοινότητα, μπήκαν στη νέα κλειστή ελεγχόμενη δομή (ΚΕΔ) και ξεκίνησαν την υλοποίηση του προγράμματος.
Το πρόγραμμα βασίζεται στη φιλοσοφία της στήριξης ομοτίμων (peer support). Έφηβοι και νέοι ενήλικοι πρόσφυγες από 16 έως 26 ετών εκπαιδεύονται σε δεξιότητες συντονισμού ομάδων αυτοβοήθειας (self-help groups). Μετά την εκπαίδευσή τους αναλαμβάνουν τον συντονισμό μιας ομάδας ομοεθνών τους. Αυτή τη στιγμή λειτουργεί μία ομάδα φαρσόφωνων και μία ομάδα γαλλόφωνων και ετοιμάζονται δύο ομάδες αγγλόφωνων, η μία εκ των οποίων θα αποτελείται αποκλειστικά από γυναίκες.
Οι γυναίκες αυτές έχουν βιώματα έμφυλης βίας και χρειάζονται ένα προστατευτικό περιβάλλον που θα τις βοηθήσει να μοιραστούν τα βιώματά τους. Οι συντονιστές των ομάδων καθοδηγούνται και εποπτεύονται από τους ψυχολόγους και τους ψυχοκοινωνικούς φροντιστές που μιλούν την ίδια γλώσσα με εκείνους. Κατά τη διάρκεια των ομάδων οι συμμετέχοντες μοιράζονται τα συναισθήματα και τις εμπειρίες τους, συζητούν τρέχοντα προβλήματα της κοινότητάς τους και προσπαθούν να βρουν από κοινού λύσεις. Επίσης, οι νεοαφιχθέντες πληροφορούνται για τον τρόπο λειτουργίας της ΚΕΔ και διασυνδέονται με υπηρεσίες άλλων εταίρων μας που δρουν εντός και εκτός της δομής.
Υπάρχει ανάγκη για ψυχολογική υποστήριξη;
Υπάρχει ανάγκη και αυτό φαίνεται από τον μεγάλο αριθμό αιτημάτων. Οι άνθρωποι αυτοί είχαν βιώσει τραυματικές εμπειρίες μέχρι την άφιξή τους στη χώρα μας. Επιπρόσθετα, η στασιμότητα στο εδώ και τώρα, αλλά και η αβεβαιότητα για το τι θα συμβεί από δω και πέρα, αποτελούν παράγοντες ιδιαίτερα επιβαρυντικούς για τον ψυχισμό τους. Και, ενώ η ζήτηση για υπηρεσίες ψυχικής υγείας είναι μεγάλη, η προσφορά είναι πολύ μικρή. Αυτή τη στιγμή υπηρεσίες αμιγώς ψυχικής υγείας εντός της ΚΕΔ παρέχονται από τη μία ψυχολόγο του ΕΟΔΥ και από εμάς.
Η International Rescue Committee (IRC) ανακοίνωσε ότι αποχωρεί από τη δομή, ενώ η ΜΚΟ Praksis τρέχει ένα πρόγραμμα παιδικής προστασίας. Οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα προσφέρουν, επίσης, υπηρεσίες ψυχολογικής υποστήριξης, αλλά εκτός της ΚΕΔ. Στο σημείο αυτό πρέπει να σημειώσουμε την υποστελέχωση των δομών ψυχικής υγείας του νησιού −του νοσοκομείου και του κέντρου ψυχικής υγείας−, ιδιαιτέρως όσον αφορά τις ψυχιατρικές υπηρεσίες. Πριν από λίγο καιρό το υπουργείο Υγείας ανακοίνωσε ένα φιλόδοξο πρόγραμμα δημιουργίας νέων δομών ψυχικής υγείας, με την εξασφάλιση 50 εκατ. ευρώ από το Ταμείο Ανάκαμψης. Ελπίζω να υπάρχει πολιτική πρόβλεψη για τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και τα Δωδεκάνησα, όπου υπάρχουν μεγάλα ποσοστά προσφυγικών πληθυσμών, με ιδιαίτερες ψυχοκοινωνικές ανάγκες.
Ποια είναι η διάρκεια του προγράμματός σας;
Η αρχική διάρκεια του προγράμματος ήταν μέχρι τον Δεκέμβριο 2021. Κατόπιν πήρε παράταση για έξι μήνες, δηλαδή μέχρι τον Ιούνιο 2022. Από κει και πέρα δεν ξέρουμε εάν θα υπάρξει χρηματοδότηση. Δεν έχουμε ακόμα σχετική ενημέρωση από την Ύπατη Αρμοστεία.
Πρόσφατα επισκεφτήκατε την ΚΕΔ Σάμου, προκειμένου να παρακολουθήσετε την πορεία του προγράμματος. Τι είδατε κατά τη διάρκεια της επίσκεψής σας;
Πράγματι, την προηγούμενη εβδομάδα ταξίδεψα στη Σάμο, όπου είχα γόνιμες συζητήσεις τόσο με τους συνεργάτες μου από την ΕΠΑΨΥ όσο και με τους εταίρους μας από το Γραφείο της Ύπατης Αρμοστείας στο νησί. Επίσης, είχα την ευκαιρία να επισκεφτώ την ΚΕΔ και να παρακολουθήσω την υλοποίηση του προγράμματός μας στην πράξη, να δω ιδίοις όμμασι την κατάσταση και να συζητήσω με τους ίδιους τους πρόσφυγες για τις συνθήκες της ζωής τους εκεί. Θα σας πω ότι, καθώς εισερχόμουν στη δομή, ανακλήθηκαν μνήμες μου από το Σωφρονιστικό Κατάστημα Ανηλίκων Κασσαβέτειας, όπου πριν από 22 χρόνια εργαζόμουν ως ψυχοπαιδαγωγός. Η αρχιτεκτονική του χώρου, οι διαδικασίες, οι ρόλοι… όλα παραπέμπουν σε φυλακή.
Καμία άλλη λέξη δεν θα μπορούσε να περιγράψει καλύτερα τον χώρο: διπλή περίφραξη ασφαλείας τύπου ΝΑΤΟ, λεπιδοφόρα συρματοπλέγματα, υπερσύγχρονα συστήματα ελέγχου στην είσοδο και στις διακριτές ενότητες του camp, όπως τουρνικέ, μαγνητικές πύλες και ακτίνες Χ, κλειστό σύστημα παρακολούθησης, ένστολοι… Είδα έναν χώρο εκτεθειμένο στις καιρικές συνθήκες, με χώμα και χαλίκι στο έδαφος και εμφανείς τις λακκούβες από τα λασπόνερα του χειμώνα, με παντελή έλλειψη πρασίνου και συνεπώς σκίασης κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Το χειρότερο ωστόσο δεν ήταν κάτι που είδα, αλλά κάτι που άκουσα. Η νέα ΚΕΔ Σάμου δημιουργήθηκε ακριβώς δίπλα στο πεδίο βολής του ελληνικού στρατού. Έτσι, κάθε φορά που γίνεται μια στρατιωτική άσκηση ακούγονται δυνατοί πυροβολισμοί. Οι περισσότεροι πρόσφυγες έρχονται από χώρες όπου μαίνονται ένοπλες συρράξεις. Ο ήχος του όπλου αποτελεί το ερέθισμα που πυροδοτεί το τραύμα και το θύμα αναβιώνει το τραυματικό γεγονός με οδύνη. Πρόκειται για ένα απάνθρωπο βασανιστήριο.
Οι πρόσφυγες που διαμένουν στη δομή μπορούν να βγουν, εάν το επιθυμούν, εκτός;
Υπάρχει συγκεκριμένο ωράριο εισόδου-εξόδου. Όσοι διαθέτουν κάρτα αιτούντος άσυλο μπορούν να βγουν από την ΚΕΔ συγκεκριμένες ώρες. Μετά τις 8 μ.μ. απαγορεύεται η έξοδος και μέχρι τις 9 μ.μ. πρέπει να έχουν επιστρέψει όσοι έχουν βγει. Αυτοί που έχουν λάβει απορριπτική απόφαση χάνουν την κάρτα και το δικαίωμα εξόδου. Εδώ αξίζει να αναφέρω είναι ότι συνάντησα ανθρώπους που δεν είχαν διάθεση να βγουν από τη δομή, παρόλο που είχαν το δικαίωμα εξόδου. Και αυτό γιατί ήθελαν να αποφύγουν το ενδεχόμενο να υποστούν ξανά κάποια εξευτελιστική –κατά τους ίδιους– συμπεριφορά από το προσωπικό της ιδιωτικής εταιρείας φύλαξης και από τους αστυνομικούς κατά τη διάρκεια του εξονυχιστικού ελέγχου.
Κάποιοι πρόσφυγες εξιστόρησαν στους συνεργάτες μου και σ’ εμένα περιστατικά κατάχρησης εξουσίας, χωρίς να μπορούμε να ελέγξουμε τον βαθμό σοβαρότητάς τους. Αλλά δεν είναι και ο ρόλος μας. Εμείς είμαστε εκεί για να τους ακούμε με ενσυναίσθηση, να αφουγκραζόμαστε τις ανάγκες τους και να προασπιζόμαστε τα δικαιώματά τους στο πλαίσιο της συνηγορίας. Μία από τις ανάγκες τους, λοιπόν, είναι να τους μεταχειρίζονται με σεβασμό και αξιοπρέπεια. Και δεν είναι απλώς ανάγκη, είναι θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα.
Ποια άλλα προβλήματα μοιράστηκαν μαζί σας;
Ένα από τα θέματα που τους απασχολούν είναι η μακρά αναμονή και οι συνεχείς αναβολές των διοικητικών διαδικασιών για το άσυλο. Νιώθουν εξαντλημένοι τόσο από το άγχος όσο και από την κούραση της αναμονής. Όταν έρχεται η σειρά τους, είναι τόσο καταβεβλημένοι, που το μόνο που θέλουν είναι να τελειώνει αυτή η μαρτυρική –όπως τη χαρακτήρισαν– διαδικασία. Έτσι, δεν υποστηρίζουν όπως θα ήθελαν το αίτημά τους και δεν κάνουν χρήση των δικαιωμάτων τους, όπως, για παράδειγμα, να ζητήσουν αλλαγή διερμηνέα όταν νιώθουν ότι δεν μεταφράζονται όλα όσα εκθέτουν στους υπαλλήλους της υπηρεσίας ασύλου. Φεύγοντας από τη συνάντηση έχουν ένα αίσθημα αποτυχίας που σε περίπτωση αρνητικής απόφασης συνοδεύεται από αισθήματα ενοχής, ανικανότητας και αυτοκατηγορίας. Ακόμη ένα σοβαρό πρόβλημα είναι η επαφή τους με τις υπηρεσίες υγείας.
Νιώθουν ότι το υγειονομικό προσωπικό υποτιμά τα συμπτώματά τους και δεν τους παρέχει τις υπηρεσίες φροντίδας που χρειάζονται. Πρέπει να παρακαλέσουν, να φωνάξουν ή να είναι πολύ εμφανής η αδιαθεσία τους, προκειμένου να εξεταστούν ή/και να λάβουν θεραπεία, πέρα από παρακεταμόλη, που χρησιμοποιείται ως πανάκεια για κάθε πρόβλημα υγείας που αναφέρουν. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα ενός πρόσφυγα ο οποίος πήγε στο νοσοκομείο με ισχυρό πόνο στον ώμο. Μετά από μια τυπική κλινική εξέταση του χορήγησαν αντιφλεγμονώδη φάρμακα και επέστρεψε στη δομή. Ο πόνος παρέμεινε πολλούς μήνες. Κατά τη διάρκεια πρόσφατης επίσκεψής του στο νοσοκομείο για άλλη σωματική ενόχληση παραπονέθηκε εκ νέου για τον πόνο στον ώμο. Μετά από ακτινολογική εξέταση διαπιστώθηκε ότι ο ώμος του ήταν σπασμένος. Τόσο καιρό υπέφερε άδικα.
Ξέρουμε ότι έχετε ασχοληθεί ιδιαίτερα με το θέμα των ασυνόδευτων ανηλίκων και από τη θέση του προέδρου του ΕΚΚΑ. Ασυνόδευτους ανηλίκους είδατε;
Έχω πει και σε άλλες συνεντεύξεις μου ότι παρακολουθώ μια συστηματική προσπάθεια παραπλάνησης της κοινής γνώμης σε ό,τι αφορά τους ασυνόδευτους ανηλίκους. Από το αρμόδιο υπουργείο έχει υπάρξει διαβεβαίωση ότι «πλέον δεν υπάρχουν ασυνόδευτα ανήλικα στα ΚΥΤ των νησιών». Με ρωτήσατε εάν είδα ασυνόδευτα παιδιά… Όχι, δεν είδα, γιατί δεν μπορεί να τα δει κάποιος στον διακριτό χώρο όπου βρίσκονται. Αλλά ό,τι δεν φαίνεται δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει.
Φυσικά και υπάρχουν ασυνόδευτα παιδιά σήμερα στις ΚΕΔ των νησιών. Τις μέρες που ήμουν στη Σάμο, σύμφωνα με έγκυρες πηγές −και μεταφέρω αυτή την πληροφορία με βεβαιότητα−, υπήρχαν στην ασφαλή ζώνη (safe zone) δεκατέσσερα ασυνόδευτα παιδιά και κάποια άλλα νεοαφιχθέντα βρίσκονταν σε προληπτική καραντίνα για covid-19. Το χειρότερο, όμως, είναι ότι αυτά τα παιδιά βρίσκονται εκεί μόνα, χωρίς το απαραίτητο προσωπικό που θα τους παράσχει τη φροντίδα που χρειάζονται.
Υπήρξε κάτι που σας ξάφνιασε θετικά;
Η δύναμη της ζωής! Πάντα τραβούσαν την προσοχή μου κάποια λουλούδια που κατάφερναν να φυτρώσουν ανάμεσα στα πλακάκια των πεζοδρομίων ή ακόμα και στις σχισμές της ασφάλτου. Σαν αυτά τα λουλούδια, λοιπόν, οι πρόσφυγες –παρά τις αντιξοότητες– καταφέρνουν όχι μόνο να επιβιώνουν αλλά και να αναπτύσσονται. Διψούν για μάθηση, για δημιουργία, για κοινωνική αλληλεπίδραση. Ερωτεύονται, παντρεύονται, κάνουν παιδιά. Έρχονται σε επαφή με ανθρώπους διαφόρων πολιτισμών, δημιουργούν φιλίες ζωής. Φτιάχνουν αυτοσχέδια όργανα φυσικής άσκησης και διαμορφώνουν υπαίθρια γυμναστήρια. Τι κι αν δεν υπάρχουν λατρευτικοί χώροι;
Τους δημιουργούν εκείνοι με μουσαμάδες και χαρτόκουτα. Κατασκευάζουν ξύλινα τραπεζάκια και καρέκλες, για να κάθονται με τους γείτονές τους έξω από τα κοντέινερ τις καλοκαιρινές νύχτες, πίνοντας κρύο τσάι. Μαγειρεύουν, τραγουδούν, χορεύουν. Και το κυριότερο… ονειρεύονται. Κι εμείς είμαστε εκεί, για να κρατήσουμε ζωντανά τα όνειρά τους για μια ζωή μακριά από πυροβολισμούς και συρματοπλέγματα. Η διατήρηση της ελπίδας είναι ο βασικός σκοπός των παρεμβάσεών μας. Αν χαθεί αυτή, χάθηκαν τα πάντα. Όσο είναι άσβεστη, όλα είναι δυνατά… ακόμα και τα αδύνατα.
