Η Κατερίνα Νομίδου έχει μακρά πορεία στην προσπάθεια για την προστασία των δικαιωμάτων των ψυχικά ασθενών, σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Διαβάζοντας το «Εγχειρίδιο ψυχοδυναμικής ψυχιατρικής» (επιμ.: Στέλιος Στυλιανίδης, εκδ. Τόπος) πριν από λίγες μέρες, βρήκε ότι προσφέρει στην ψυχιατρική και ψυχαναλυτική κοινότητα μια ευκαιρία αυτοκριτικής και έμφασης στις θεμελιώδεις ανθρώπινες αξίες, στις ανθρώπινες σχέσεις και στο περιβάλλον του ανθρώπου.
Εσείς, που έχετε αφοσιωθεί στον αγώνα για τα δικαιώματα των ψυχικά ασθενών, βρήκατε επιχειρήματα ή κοινούς προβληματισμούς στο «Εγχειρίδιο ψυχοδυναμικής ψυχιατρικής»;
Βεβαίως. Το ψυχοδυναμικό μοντέλο μπορεί να λειτουργήσει σαν αντίδοτο στην αποτυχία του παραδοσιακού βιοϊατρικού μοντέλου να κατανοήσει πώς όλως παραδόξως ενισχύει τα προβλήματα που προσδοκά να θεραπεύσει. Δεν είναι δυνατόν να «θεραπευτεί» κάποιος χωρίς να ληφθεί υπόψη η προσωπικότητα, η προσωπική ιστορία, το οικογενειακό του πλαίσιο και η κοινωνική του κατάσταση.
Ωστόσο, πολύ συχνά μόνο αυτό επιχειρείται, παρά το γεγονός ότι τα αποτελέσματα των παρεμβάσεων ελέγχου των συμπτωμάτων μόνο σπανίως προσφέρουν κάτι περισσότερο από προσωρινά οφέλη. Το «Εγχειρίδιο ψυχοδυναμικής ψυχιατρικής» προσφέρει στην ψυχιατρική και ψυχαναλυτική κοινότητα μια ευκαιρία αυτοκριτικής και έμφασης στις θεμελιώδεις ανθρώπινες αξίες, στις ανθρώπινες σχέσεις και στο περιβάλλον του ανθρώπου.
Η παροχή «σχεσιακής φροντίδας» και η ανάπτυξη «θεραπευτικής συμμαχίας», με σεβασμό στη διαφορετικότητα και τη βιωμένη εμπειρία του ατόμου με πληγωμένη ψυχική υγεία, που προάγονται στο «Εγχειρίδιο ψυχοδυναμικής ψυχιατρικής», μπορούν να θεωρηθούν συμβατά με την τρέχουσα δικαιωματική προσέγγιση της αναπηρίας: ούτε η ψυχική διαταραχή ούτε το περιβάλλον δημιουργούν αναπηρία per se: μόνο ο συνδυασμός τους δημιουργεί αναπηρία.
Με απλά λόγια, ποιο είναι το μοντέλο φροντίδας ψυχικά ασθενών που αναδεικνύεται μέσα από τις πολλές σελίδες του βιβλίου;
Το μοντέλο που προάγει η ψυχοδυναμική ψυχιατρική δίνει προτεραιότητα στις αξίες, τα νοήματα και τις σχέσεις. Η σημασία των πλαισίων, δηλαδή της κοινωνικής, πολιτικής και πολιτιστικής πραγματικότητας, που πρέπει να τοποθετούνται στο επίκεντρο κάθε προσπάθειας κατανόησης του ασθενή, αναδεικνύεται επαρκώς στο παρόν εγχειρίδιο.
Ουσιαστικά, το μοντέλο φροντίδας που αναδεικνύεται στο βιβλίο δεν αναιρεί τη σημασία της βιολογικής διάστασης αλλά προτείνει τη συνύπαρξη με την ψυχολογική και την κοινωνικο-πολιτιστική διάσταση.
Πιστεύετε ότι οι φοιτητές που θα το διδαχτούν θα κάνουν την ίδια ανάγνωση μ’ εσάς;
Εξαρτάται. Πιστεύω ότι η έννοια του οιδιπόδειου συμπλέγματος έχει καταντήσει ένα ευτελισμένο cliché, που εμποδίζει τον εποικοδομητικό διάλογο. Τα μηνύματα που λαμβάνω κατά τη διδασκαλία τόσο σε προπτυχιακούς όσο και σε μεταπτυχιακούς φοιτητές δείχνουν ότι η μελλοντική γενιά επαγγελματιών υγείας είναι περισσότερο από «ανοιχτή» σε νέες θεωρήσεις και πρακτικές.
Η ψυχοδυναμική θεωρία και πρακτική δίνουν έμφαση στην καθολικότητα των ψυχικών διεργασιών, όπως είναι, για παράδειγμα, η φαντασία, τα άγχη και οι μηχανισμοί άμυνας. «Μ’ όποιον δάσκαλο θα κάτσεις, τέτοια γράμματα θα μάθεις»: εναπόκειται στους διδάσκοντες να προάγουν και να εμφυσήσουν νέα ιδεώδη στους φοιτητές. Αν οι φοιτητές τις λάβουν υπόψη τους με τη δέουσα προσοχή και σοβαρότητα, οι θεωρούμενες διαφορές μεταξύ ειδικών και ασθενών μπορούν να ελαχιστοποιηθούν, οι αμυντικοί ισχυρισμοί του «εμείς και αυτοί» να καταρριφθούν και μη βάναυσες μεταχειρίσεις να αποτελούν τον κανόνα και όχι την εξαίρεση.
Κατά τη γνώμη σας, η ψυχιατρική-ψυχαναλυτική κοινότητα θα επηρεαστεί, ώστε να «ανοίξει»;
Νομίζω ότι αρχικά θα επικρατήσουν ο φόβος, η αμφιθυμία και οι δογματικές προσεγγίσεις. Η αλλαγή της νοοτροπίας είναι πάντα δύσκολη και ακόμη δυσκολότερη για όσους δεν έχουν λάβει κατάρτιση στην ψυχοδυναμική ψυχιατρική.
Ωστόσο, τα πλεονεκτήματα που προσφέρει αυτό το μοντέλο είναι αρκετά δελεαστικά ώστε να «ανοίξουν» την ψυχιατρική-ψυχαναλυτική κοινότητα: επαγγελματική και προσωπική ανάπτυξη, αυξημένη ικανοποίηση εργασίας, αποτελεσματική χρήση της δυναμικής της ομάδας, ελαχιστοποίηση των αμυντικών διεργασιών, αποτελεσματική και ολιστική αντιμετώπιση των ασθενών.
Με βάση την εμπειρία σας: Τι θα μπορούσε να γίνει άμεσα για να βελτιωθεί η κατάσταση για όσους υποφέρουν από ψυχικές ασθένειες;
Εκπαίδευση των επαγγελματιών υγείας γύρω από τα ανθρώπινα δικαιώματα, μέσα από τα ανθρώπινα δικαιώματα και για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Αυτό συνεπάγεται απόκτηση γνώσης, δεξιοτήτων προσωπικής ανάπτυξης, ευαισθητοποίηση γύρω από τις αξίες και συμβολή στην παραγωγή ουσιαστικών αλλαγών και κοινωνικής δικαιοσύνης.
Η εκπαίδευση στα ανθρώπινα δικαιώματα είναι μεταρρυθμιστική και ως προς το όραμα και ως προς την πρακτική. Έχει κάτι το ριζοσπαστικό: αποτελεί μια προσπάθεια πραγμάτωσης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων μέσα από μια συστημική μεταρρύθμιση των πλέον θεμελιωδών θεσμών της κοινωνίας. Οι θεσμοί αυτοί περιλαμβάνουν το σύστημα υγείας και τους φρουρούς του, τους επαγγελματίες υγείας. Δεν υπάρχει καλύτερο μέρος για την έναρξη της μεταρρύθμισης απ’ ό,τι στους χώρους που παρέχεται η υγειονομική περίθαλψη και η υγειονομική φροντίδα.
*Η Κατερίνα Νομίδου είναι πρόεδρος της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Συλλόγων Οργανώσεων για την Ψυχική Υγεία (ΠΟΣΟΨΥ), μέλος της Γνωμοδοτικής Επιτροπής του ΠΟΥ για την Ασφάλεια των Ασθενών.
