H Ελλάδα αποτελεί πύλη εισόδου στηv ΕE για άτομα από χώρες της Μέσης Ανατολής, της Ασίας και της Αφρικής, καθώς και την τέταρτη κατά σειρά χώρα με τον μεγαλύτερο αριθμό αιτούντων για πρώτη φορά άσυλο (Eurostat, 2021). Σύμφωνα με τα στοιχεία της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, 120.000 πρόσφυγες και μετανάστες φιλοξενούνται σήμερα στην χώρα μας. Κι ενώ η διαχείριση των προσφυγικών ροών, αποτελεί ζήτημα εξέχουσας σημασίας για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕE) και προτεραιότητα στην πολιτική ατζέντα τωv κρατών μελών, αποτελεί ταυτόχρονα και το πλέον αμφιλεγόμενο θέμα, για την πλειοψηφία των Ελλήνων πολιτών (70%) .
Ως αποτέλεσμα σωρείας παραγόντων, οι πρόσφυγες και οι αιτούντες άσυλο στη χώρα μας αντιμετωπίζουν σοβαρά ζητήματα πρόσβασης στις υπηρεσίες υγείας, ψυχικής υγείας και κοινωνικής πρόνοιας. Κι αυτό, τη στιγμή που αποτελούν τον πληθυσμό με το μεγαλύτερο συλλογικό ψυχικό τραύμα, καθώς έχουν βιώσει πολέμους, βασανιστήρια, χωρισμούς και απώλεια οικείων προσώπων, βία, εκμετάλλευση και διαβίωση σε επισφαλείς συνθήκες στη χώρα υποδοχής. Τα πιο συνήθη καταγεγραμμένα ψυχιατρικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν είναι η κατάθλιψη και το μετατραυματικού στρες (PTSD), που σχετίζονται με την οργανωμένη βία, τα βασανιστήρια, την παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, την επανεγκατάσταση και την τραυματική μετανάστευση (Langlois et al., 2016).
Το έργο
Το πρόγραμμα «Community Based Intervention for Mental Health Care of Asylum-seekers and Refugees in Greece» υλοποιείται από το 2019 από την Εταιρεία Περιφερειακής Ανάπτυξης και Ψυχικής Υγείας (ΕΠΑΨΥ) σε συνεργασία με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNHCR), ενώ εστιάζει σε 3 καινοτόμους άξονες:
- Προσωπικό Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης στην Κοινότητα στην Αττική (Community Psychosocial Workforce)
- Πρόγραμμα Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης Ομοτίμων στη Σάμο (Samos Peer Support project)
- Τηλεφωνική Γραμμή Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης (Psychosocial Support Helpline) πανελλαδικής εμβέλειας.
Είναι η πρώτη φορά στην Ελλάδα που ανάλογες δράσεις δεν ακολουθούν τις παραδοσιακές πρακτικές παροχής ψυχοκοινωνικής υποστήριξης από επαγγελματίες ψυχικής υγείας, αλλά ενσωματώνουν μέλη προσφυγικών κοινοτήτων σε κάθε βήμα της ψυχοκοινωνικής παρέμβασης. Η μοναδική καινοτομία της παρέμβασης αυτής εστιάζει, δηλαδή, στην παροχή υπηρεσιών από πρόσφυγες/αιτούντες άσυλο σε άλλους πρόσφυγες/αιτούντες άσυλο, υπό την εκπαίδευση και επίβλεψη επαγγελματιών ψυχικής υγείας.
Το Προσωπικό Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης στην Κοινότητα (CPW’s) αποτελείται από 12 πρόσφυγες/αιτούντες άσυλο, εκπαιδευμένους σε εργαλεία ψυχοκοινωνικής παρέμβασης, που παρέχουν υπηρεσίες σε ενήλικες ομοεθνείς τους στη μητρική τους γλώσσα (φαρσί, αραβικά, γαλλικά, ουρντού, λινγκάλα, ουκρανικά/ρωσικά και αγγλικά), αποτελώντας τη γέφυρα μεταξύ των προσφυγικών κοινοτήτων και της επαγγελματικής/θεσμικής παροχής φροντίδας ψυχικής υγείας. Ο ρόλος των CPWs αφορά στην αξιολόγηση των προβλημάτων, στον προσδιορισμό των αναγκών, στην παροχή συναισθηματικής υποστήριξης μέσω της ενεργητικής ακρόασης και της ενσυναίσθησης, στην εκπαίδευση σε στρατηγικές αντιμετώπισης (coping strategies) των προβλημάτων της καθημερινότητας, στην παραπομπή και διασύνδεση με φορείς που παρέχουν εξειδικευμένη φροντίδα, στην ενδυνάμωση και την κοινωνική ενσωμάτωση.
Το πιλοτικό πρόγραμμα Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης Ομοτίμων στη Σάμο (Samos Peer Support project) αποτελείται από μία ομάδα πεδίου που αναλαμβάνει να εκπαιδεύσει έφηβους και νεαρούς πρόσφυγες που κατοικούν στη ΚΕΔ σε δεξιότητες ψυχικής υγείας, ώστε μελλοντικά να αποτελέσουν μέντορες νεαρότερων παιδιών. Μετά το πέρας της εκπαίδευσης, οι συμμετέχοντες είναι σε θέση να λειτουργούν ως συντονιστές ομάδων αυτοβοήθειας στη γλωσσική κοινότητά τους. Στοχεύει στην ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας των συμμετεχόντων μέσω της ανταλλαγής κοινών βιούμενων εμπειριών , και της προσφοράς και λήψης υποστήριξης με τα μέσα που κατέχει ήδη η κοινότητα.
Η Τηλεφωνική Γραμμή Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης (PSS Helpline) κλήθηκε να αντισταθμίσει τη μειωμένη προσβασιμότητα του ευάλωτου πληθυσμού των προσφύγων στις διαθέσιμες υπηρεσίες κατά τη διάρκεια της πανδημίας Covid-19. Με την συνεχή καθοδήγηση από επαγγελματίες ψυχικής υγείας (ψυχολόγοι, κοινωνικοί λειτουργοί) και κλινικούς επόπτες, οι CPWs παρείχαν εν μέσω καραντίνας πολύτιμες υπηρεσίες μέσω τηλεφώνου, απαντώντας καθημερινά σε πρακτικά ερωτήματα, παρέχοντας άμεση συναισθηματική υποστήριξη, αξιολογώντας τις ανάγκες των καλούντων και διασυνδέοντάς τους με τους κατάλληλους φορείς.
Τεκμηρίωση αποτελεσμάτων και ωφελειών
Αριθμός ωφελούμενων
Από το πρόγραμμα CPW ωφελήθηκαν συνολικά 763 άτομα, 338 άνδρες (45%) και 425 γυναίκες (55%), ενώ από την Τηλεφωνική Γραμμή Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης έχουν λάβει σημαντική βοήθεια 1948 άτομα, 1164 άνδρες (60%) και 785 γυναίκες (40%). Οι ηλικίες τους κυμαίνονταν από τα 18 έως και τα 90 έτη, με μέσο ηλικιακό όρο τα 35 έτη. Οι χώρες προέλευσης των προσφύγων/ αιτούντων άσυλο ήταν κατά κύριο το Αφγανιστάν (35%), η Συρία 19%, το Ιράν 14%, το Ιράκ (14%) και η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό (13%). Από τον Απρίλιο του 2022 το πρόγραμμα υποδέχεται και προσφυγικό πληθυσμό από την Ουκρανία.
Βάσει αποτελεσμάτων κλινικής αξιολόγησης με τη χορήγηση ειδικών ερωτηματολογίων πριν και μετά την παρέμβαση, παρατηρήθηκε κατά μέσο όρο μείωση 7,5 μονάδων στα επίπεδα άγχους (κλίμακα 1 έως 21) και 7 μονάδων στα επίπεδα κατάθλιψης (κλίμακα 0 έως 27) των συμμετεχόντων στο πρόγραμμα.
Προσωπικές μαρτυρίες
Στο πλαίσιο συμμετοχικής αξιολόγησης του προγράμματος από την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ, μέσω της διεξαγωγής focus group με ωφελούμενους που παρουσίαζαν μεγάλο βαθμό ευαλωτότητας, αναφέρθηκε πως η συζήτηση των προβλημάτων τους με κάποιον που έχει κοινό βίωμα τους ενισχύει συναισθηματικά και τους δημιουργεί ελπίδα για το μέλλον. Ο συναισθηματικός δεσμός που αναπτύσσεται μεταξύ του CPW και του ωφελούμενου, συμβάλλει στη διαμόρφωση ενός «οικογενειακού» κλίματος εγγύτητας, εμπιστοσύνης και ασφάλειας, βοηθώντας τους να ανταποκριθούν αποτελεσματικότερα στις καθημερινές προκλήσεις που αντιμετωπίζουν.
Σύμφωνα με προσωπικές τους μαρτυρίες:
«Με βοηθάει… Μου κάνει καλό… Χρειάζομαι να μιλάω με κάποιον τώρα (που κινδυνεύει να χάσει το σπίτι όπου διαμένει). Τώρα, υπάρχει ελπίδα! /…/ Η Σ. (CPW) βρίσκεται δίπλα μας, μιλάει, μιλάει μαζί μας. Μπορώ να μοιραστώ τα προβλήματα μου. Η Σ. μού δείχνει το δρόμο, πώς να λύσω τα προβλήματα που έχω.» (Γυναίκα, 32 ετών, Αφγανιστάν)
«Οι CPWs είναι άγγελοι που βοηθάνε. /…/ Είναι σαν την μεγαλύτερη αδερφή, σαν μια οικογένεια, υπάρχει ένας άνθρωπος που μου δείχνει τον δρόμο, που μιλάμε, που μου κρατάει το χέρι και με συνοδεύει…» (Γυναίκα, 40 ετών, Αφγανιστάν)
«Είχα πονοκέφαλο. Έπαιρνα πολλά παυσίπονα. Από τότε που μου μιλάει (η CPW), έχει μειωθεί πολύ το άγχος. Έχω πολύ καιρό που δεν παίρνω ούτε ένα χάπι.» (Γυναίκα, 50 ετών, Αφγανιστάν)
«Ένιωθα απόγνωση! Είχα σκέψεις να μου κάνω κακό. Ήθελα όλο αυτό να τελειώνει. Όταν όμως τηλεφώνησα, άρχισα σιγά-σιγά να ηρεμώ. (Ο CPW) μού έδωσε κουράγιο να συνεχίσω!» (Άνδρας, 33 ετών, Συρία)
Τιμητικές διακρίσεις
Το πρόγραμμα CPW στην Ελλάδα διακρίθηκε ως «Πρότυπο Εφαρμογής και Καινοτομίας» από την ΄Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες, σηματοδοτώντας την επίσημη μελλοντική μεθοδολογική προσέγγιση του Οργανισμού σε όλες τις ψυχοκοινωνικές παρεμβάσεις στην προσφυγική κοινότητα. Η τεκμηριωμένη ωφέλειά του οδήγησε στην επέκταση της εφαρμογής του στον Ουκρανικό προσφυγικό πληθυσμό της χώρας μας, σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Τον Σεπτέμβριο του 2021, το πρόγραμμα εντάχθηκε στην ατζέντα των προγραμματισμένων επισκέψεων μελών του Αμερικανικού Κογκρέσο στη χώρα μας, ως υπόδειγμα καινοτομίας και αριστείας.
Community Psychosocial Workforce (CPW) program
Psychosocial Support Centre for Refugees (PSCR)
Τηλ. 210 380 6028
Email: refugeementalhealth@epapsy.gr
Botasi 9, Athens, 106 82
Προσωπικό Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης στην Κοινότητα (Community Psychosocial Workforce)
Κέντρο Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης Προσφύγων (ΚΕΨΥΠ)
Τηλ. 210 380 6028
Email: refugeementalhealth@epapsy.gr
Μπόταση 9, Αθήνα, 106 82
